Duh, îro gringî û pîrozîya Newroz'ê

Newroz, bi awayê wene te mena Nu roj. Disa di diroke de Newroz weki cejna pîroz a sersala nû ye. Zimane Farsi de jê re Nuroz te gotin, gele kafkasya ye dibejin Neuroz, gelê Kurd jî Newroz dibêje. Ev efsana akas gringe İraniyan ji le xwedi derdikevin. Ev le xwedi derketin gredaye xurtbune û xwedi iktidarbuneye ji. Gelek niviskaren Ereb, Fars û Tirk rastiki diroke kesek mira Selahattine Eyubbi ji xewedi derkikevin. Le dirok zane durust e Rojhilata navin û e Avrupayî dibejin Selahattin Kurde. Ev neheqi çeva welate te ji deste te digirin, diroka te ji,çirok û efsane te ji ji te digirin. Mitolojiya Newroz’e bi eslê xwe bingexuneda digehêje dema Zerdûştiyan. Newroz li Rojhilata Navîn de di nav civaka Kurd û Iranê Afganî û welatên Asya Navîn û di Azerbeycane tê pîroz kirin.

Diroka her gelîde esfane hene; car heye bi bingeha wî da berxwedan, azadî, qehremanî û evin heye. Ji boye gele Kurd Newroze de berxwedan, azadî, qehremani, evin hemi hene. Buye cejneki geleri hersal bist û yeke Adare bi çoşi û şayi te pirozkirin. Li serra çikas sal derbasduye wekas dewlemend buye. Mitoloji weki weki jiyane çikas mene le barki û bu wi renge le xwedi derkevi ewe renginbe.

Giringiya Newroze yek jê, di reberiya gele Kurda azadiya gele Rojhilata navîne çebuye. Ji boye wi di tevahîya Berxwedana gele Kurd jî boye azadiye Newroz timi rolek gelek gring listiye. Mirov dikare bibeje dirok,efsane, mitoloji, roja berxwedane, roja azadîye ye. Disa mirov li trenda diraka Newroze heyan roja iro binere dikare bi aweye nerînek felsefik, mitolojik, sosyolojik, diroki û politik analiz bike. Ev mitolojiya dewlemend di diroka Kurdan de, roje teng da buye hevi û evinek be dawi.

Di reberiya Hesinger Kawa de beriya milade 612’de şeva 21 Adare bi serhildane ki azadi çebuye. Ev serhildana mitolojik û dîroka Dehhak çewa di diroke de hatiye nivisandin ? Di mitolojiya Newrozê de tîranekî bi navê Dehhak hebuye. Li gele herema Rojhilata Navin zor û zulm kirîye. Le ew zulum zulme ki gran buye. Dehhak qralekî nebaş buye; nexeşiki gran le derketiye, û li ser mile wi birin derketine. Dehak bi salanê ku van birine xwe derman bike mejûye du gencan wek melhem tê dide ku êşa wî kêm bibe. Ew fikr û raman dibêjin doxterekî fîtne daye wî ku mejûye insana di kulê xwe bide. Du re merivên zîrek nexwazin ewqas genç telef bibin. Li cihê mejuye gencekî yê miheyeke wek derman di kulê Dehhak didin û ji wan gencan her yekî azad dikin ew jî diçe çiyan. Belê herroj gencek tê azad kirin. Li dijî zordariya Dehhak nerazîbûna xwe gel bilind dibe, asilzade plana serhildanek dikin di bin serokatiya Kawa ye hesinker de. Şoreş bi ser dikeve û Kawa şeş lawê xwe ji ber lepên Dehak rizgar dike.

Duwiyede Kawa Dehhak dikuşe dibêje ezê agirekî dadim ku ciwanê li çiyan û gundu bacare derdoran serkeftina me bibînin ew jî li wir agirê xwe dadin tevî şenaya rizgarbûna ji Dehhak bibin. Wi deme agahi girtin yek ji bi agir dibu. Di encame de şayi,azadi û bihar dizivire Kurdistanê Beriya serhildanê Kawa çawa ku di efsane de tê qalkirin ev genç azad kirine. Li gor efsaneya ku Kurd tinin ziman Kawayê Hesinker ew kesê çûne çiya wan hînî leşkerî dike û ji wan arteşeke amade dike bo qasra Dehhak dagirbike. Di encame de Kawa, Ferudun wek qral nîşan dide’.Masudî, niviskarê islam yê çaxa navendî û Firdews, niviskarê destana îranê Şahname û niviskarê Kurd yê çaxa navendî Şerefxan Bitlisî di eseren xwe de diroka Newroze û tirane tirana Dehak mira hev nişandidin. Le di nav geleda weki devki , foklorik û pirozkirin timi jiyaye.

BANDORA MİTOLOJİYE Lİ SER OLAN Û ÇENDAN

Mitolojî di diroka gelande,olende, di çanda miletende cihki gelek girin digire. Mitoloji bingeha olande ,a edebiyatede , a tiyatroye hemu beşen hunerde mitoloji heye. Derheqa buyîna mirovan de hemû mitoloji devkî û nivîskî yên civinî û zabûna van efsaneyan, şîrovakirin, lêgerina wan navê şaxê zanistî ye. Mîtolojî di diroka İraniyende a Grikî de an et Çiniyende tê wateya dirok, gotine û perçeki ole. Buyerek dirokî hatriye jîyandın an ji ihtimala wi ya jiyandine heye, hatiye gotun, bîstî’ an axaftine û ji gehêştina van herdu bêjayan çêbûye. Di dem derbasbûne de di zimanê ewrope de wateya efsanê werdigire. Di wateya kararîna nûdem de mîtolojî ya oleke diyar e an ya hemû mîtan û mîtolojiyan rawe dike. Mîtolojiya Romeyan û mîtolojiya Grîkan. Efsane bi mijarê xwe Xwedêyan, lehengan û bûyerên ku ji tiştê afrandine der tên çêdibin. Bi piranî ji aliyê dengbêj û rahîban ve tên gotin û belavkirin. Hinek cara wateya xwe ya efsaneya wenda dikin û dibin gotine folklorî û perîye çîrokan. ketine nav û hêj jî dikevine nav. Di mitolojiya Med û Persan de Hurmuz gelek canawaran diafirîne, Ehrîman jî hinekan ji van ji xwe re dixwaze. Ev herdu Xwedê yeke rindiye û qenciye yek jî yê xirawiye û tariye. Newrozê ji van mîtan jî gelek bandûrî û bizavî standiye û bi sedsalan heta îro domkiriyê.

DEMEN MODERNİTEDA NEWROZ

Li Bakur heyan sale nodi Newroz kedehebu. Kurd îro li çar perçe Kurdistanê bê tirs û xof roja Newrozê di azadiyê de pîroz dikin; newroz buye sembola azadiye. Cilûbergê Kurdî li xwe dikin û li seyrangah kom dibin bi çoşeke gelemperî bi mîlyona dicivin roja cejna xwe, roja azadi û berxwedana xwe pîroz dikin; Di sale nodi de li Cizre,Amede, Çolemerge,û gelek bacaren Bakurde hezen evlekariyen devleta Tirk eriş dikir ser gele me eku Newrozê piroz dikirin. Bi dehan kes di rojen Mewrozê de hatine ketilkirin. Berxwedane gerilla çikas peşva çu, gel çikas zanayibu û li doza xwe xudi derket devlet gav pajva avit. Berbi salen duhezari dewlet idi ereşe xwe siskir. Amede tene milyonek kes di cihkide Newroz’ê bi coşî bi proğramekî politik piroz dikin. Pişte 12 Elunê di zindana Amede de Mazlum Doğan pe bikaribe peşi li xîyanete di zidanede bigire şeva 21 adare 3 kirşe nifte vedixe û davi dide jiyana xeya fiziki. Disan glek civwanen mira Zekiye Alkan xwe şewitandın. Ji boye wî Newroz ji boye Kurdan roja herî giring, heri piroz, heri birumete. Disan mirov dikare bibeje. Tiştaku hemu Kurdan tune bahev disa Newrozê. Li Başur û Rojhilat ji Kurd ji Newrozê pîroz dikin. Li Rojhilat le azadiki bi firehi tunebeji Newroz bi awaki coji te pirozkirin. Li Bakur û li Rojeva’de hersal li hemu bacari û gundi bi dehehezaran, bi sethezaran Newroze piroz dikin. li Amede milyonek zedetir Kürd Newrozê bi organize piroz dikin le ew pirozkirin ; li İranê Kurd ne azadin disaji di şerte çetindabeji te pîrozkirin.

Li Bakurî Kurdistanê Newroz bi xwîna cuwanene Kurd hatiye avdane. Di 30 salê dawi de di reberiya şerre azadiye, e gerilla Kurdê Bakur bi berxewedane ki gelek dıjwar berxedan, zor zehmetî ditîn û êşiyan û hepisbûn, lê ji çoşa Newrozê hiç wexteke bi şunde neman. Li bakur tevgera Kurd a azadixwaz Newroz kir festivaleke cihanî û îro hemû Kurd û cihan pê serbilinde. Xortê Kurd di 1980’î de bi xwîna xwe cejna Newrozê xemilandin û avdan. Dîroka Newrozê gencên Kurdan bi herfê zêrinî nivisandin û bi dinyaye dan naskirin. İro li her çar parçê Kurdistanê bi mîlyonan Kurd Newrozê pîroz dikin; bo azadî û serxwebûne Newroz kirine roj û sembola serhildanê. Le çewa ber şert û merce dagirkeriye bi milyonan Kurd li dünyayê bi girani ji li Avrupaye belanun. Di nava salande diyaspora Kurdan çebu. Diyaspora ji bi awaki coşi li Newroz’e xuwedi derdikeve û bi organize gelek girk û coş piroz dikin. Van pirozbahîyan car heye bi awaki fireh di çapemeniya cihanede cih digire. Li hemû cihanê gelê Kurd Newrozê bi rumet dijin û didin nivisandin. Newroza we pirozbe.